Het Gereformeerdenboek (Willem Bouwman)

De uitgaven van Waanders zijn zeer aan mij besteed. Het zijn handzame boeken (pocketformaat, maar wel gebonden) en zeer rijk geïllustreerd. Eigenlijk zijn de illustraties uitgangspunt en is de rest toelichting en omlijstende tekst. Ik heb in mijn boekenkast verschillende van deze boeken staan, bijvoorbeeld over de jaren vijftig, zestig en zeventig. Nostalgie, natuurlijk, en ik geniet er zeer van. 

Bij een kringloop vond ik Het Gereformeerdenboek van Willem Bouwman, dat in 2009 verscheen. Zonder nadenken heb ik het gekocht, voor een belachelijk lage prijs. De afgelopen maanden heb ik elke keer een aantal bladzijden gelezen en nu heb ik het uit.  

Afdelingen

Het boek is opgedeeld in afdelingen die chronologisch op elkaar volgen, afgewisseld met thematische delen: 1834 - 1892, Vrouwen, 1892 - 1945, Vrijgemaakten, 1945 - nu, Dissidenten en afvalligen. Wat betreft de jaartallen. In 1834 was de Afscheiding, met Hendrik de Cock. In 1866 was er de Doleantie, met Abraham Kuyper. En in 1892 was er de Vereniging, waarin afgescheidenen en dolerenden bij elkaar kwamen in de Gereformeerde Kerken van Nederland. 

De werkelijkheid is overigens gecompliceerder dan deze samenvatting, want al in 1838 splitsten de afgescheidenen zich, in 1841 ontstonden de Ledeboeriaanse gemeenten. En de afgescheidenen die zich in 1892 verenigden met de dolerenden, noemden zich toen al de Christelijke Gereformeerde Kerken, waarvan een deel niet meeging met de Vereniging. Maar goed, dat voert allemaal veel te ver. 

De term 'gereformeerd' staat voor heel verschillende groeperingen: er zijn gereformeerde kerken, al dan niet onder het kruis, gereformeerde gemeenten, vrijgemaakt gereformeerden (die zich vaker gereformeerd dan vrijgemaakt noemen, is mijn indruk) en christelijke gereformeerden. Ik weet dat ik bij deze opsomming niet volledig ben. 

Een groot deel van dit gebied bestrijkt Bouwman, Hij heeft daarbij hulp gehad van Hans Seijlhouwer en vooral Wim Berkelaar. 

Ook onbekende namen

Het Gereformeerdenboek is een heerlijk boek. Tenminste voor mij. Ik kan mij voorstellen dat er mensen zijn die de hele materie niet interesseert. We komen hier de grote mannen uit de kerkgeschiedenis van de laatste anderhalve eeuw tegen, waarbij er ook aandacht is voor de rol van de vrouwen. Naast de bekende namen, lezen we ook de veel minder bekende. Ik had bijvoorbeeld nog nooit gehoord van mr. D.P.D. Fabius, een tegenstander van Abraham Kuyper. Fabius mocht dan ook niet meer schrijven in Kuypers krant De Standaard. Maar De Rotterdammer, een antirevolutionair dagblad, dat sinds 1903 verscheen, bood ruimte aan hem. Kuyper liet het er niet bij zitten en zei dat er in De Rotterdammer 'demonische machten' aan het werk waren. Als het aan hem lag, werd de krant in geen enkele gereformeerde huiskamer gelezen. 

Strijd en controverse was er vaak. K. Schilder zou later zeggen: 'Wie niet polemiseert, is niet bekeerd.' Een heikele kwestie was de zaak Geelkerken. Dr. J.G. Geelkerken kwam in opspraak toen hij in een preek in het midden liet of de slang in het paradijs daadwerkelijk tot Eva gesproken had. Hij werd in 1926 geschorst en niet veel later afgezet. Geelkerken en de zijnen stichtten samen een nieuw kerkgenootschap, want zo gaat dat bij de gereformeerden. Dat werd de Gereformeerden in Hersteld Verband, afgekort H.V. De achterblijvers spraken van het 'Hellend Vlak' of  'Villa Ruimzicht.' Het zal mijn slechte karakter wel zijn, maar van zo'n anekdote smul ik. 

Vaak worden degenen bestreden van wie je als buitenstaander denkt dat het niet de grote tegenstanders zijn, maar degenen die vrij dichtbij staan. De Vrijgemaakte professor J. Kamphuis vond bijvoorbeeld de EO 'gevaarlijker dan de VPRO.'

Niet alleen kerkelijke voorlieden

Het zijn niet altijd kerkelijke voorlieden die Bouwman voorbij laat komen. In 1928 ging de antirevolutionaire burgemeester op zondag naar een wedstrijd in het Olympisch Stadion en werd beticht van zondagsontheiliging. Eigenlijk maakt het de burgemeester wel sympathiek, vind ik. Natuurlijk zei hij dat hij niet als persoon, maar als hoofd van de politie de wedstrijd had bezocht. 

In 1936 bepaalde de generale synode van de Gereformeerde Kerken dat kerkleden zich verre dienden te houden van de NSB. Gereformeerde NSB'ers werden vermaand en zo nodig afgehouden van het Avondmaal, een stap naar algehele uitsluiting. Dat wist ik niet. 

Ook de kerk hield zich bezig met de p.r. De voorzitter van een synode van de Gereformeerde Kerken in Nederland eiste dat een foto van demonstrerende jongeren, die de synodebraadslagingen hadden verstoord, niet in Trouw werd afgedrukt. De hoofdredacteur trok zich niets van de eis aan ('Ik kan me niet herinneren de heer Kunst als fotoredacteur te hebben aangesteld') en plaatste de foto prominent op de voorpagina.

Een schat aan anekdotes

Dit soort dingen dus. Een schat aan anekdotes, die samen kleur geven aan de geschiedenis van een culturele stroming, die eigenlijk heel vaak geen grote stroom was, maar een verzameling van stroompjes die samenvloeiden en zich splitsten. Markante figuren, die opmerkelijke dingen beweren (Buiten de Vrijgemaakte kerk zijn er geen gelovigen. Het Fries is door God geschapen) en die laten zien dat God inderdaad vreemde kostgangers heeft, maar hij zal ook wel van zijn kostgangers houden. 

Het gereformeerdenboek is een heerlijk blader- en snuffelboek, dat je ook prima gewoon van voor naar achter kunt lezen, zoals ik heb gemerkt. Het is geen boek voor iedereen, maar ik denk dat het een mooie kennismaking kan zijn met een bepaald volksdeel dat je anders moeilijker leert kennen. En van degenen die in die bubbel zijn opgegroeid is het boek natuurlijk een feest der herkenning. 

Abraham Kuyper tussen zijn dochters Henriëtte en Jo