De exodus van Hendrik Peter Scholte (Michiel van Diggelen)

Op kerkelijk gebied was het roerig in de negentiende eeuw: de Nederlandse Hervormde Kerk was de officiële kerk, maar in 1834 scheidde een aantal dominees zich af. De bekendste namen zijn H. de Cock en H.P. Scholte. Zij stichtten zelfstandige gemeenten buiten de kerk. Verzet was er tegen de nieuwe reglementen en tegen de Evangelische Gezangen. Ds. Ledeboer zou ze in 1840 letterlijk begraven, waarbij hij gezegd zou hebben: 'Daar liggen moeder en kind bij elkander'.

Stuk voor stuk zijn de voormannen van de afscheiding markante figuren geweest, die tegen de stroom op wilden zwemmen. Over een van hen, Hendrik Peter Scholte, heeft Michiel van Diggelen een historische roman geschreven: De exodus van Hendrik Peter Scholte. 

Bij het begin van het boek is het tien jaar na de Afscheiding en zojuist is de vrouw Scholte, Sara, overleden. Hij is op dat moment voorganger in Utrecht. Om zijn gedachten te ordenen gaat hij een eindje rijden op zijn paard Bilderdijk. Op een gegeven moment werpt het paard hem af, waarop Scholte inziet dat dat zijn eigen schuld is: hij gaf geen leiding. In de loop van de roman zal Scholte wel duidelijk leiding geven.

Waar het boek op uitloopt, is aan de titel al te zien: een exodus. Scholte zal met zevenhonderd volgelingen vertrekken naar Amerika. De roman laat de weg daarnaartoe zien. Scholte heeft het idee dat hij niet anders kan, ondanks dat zijn (tweede) vrouw aanvankelijk niet veel voelt voor de landverhuizing. Als er een beroep op Scholte wordt gedaan gaat hij de emigratie organiseren.

Iemand zegt tot hem:

Als u zich ergens achter stelt, met al uw kracht en invloed, dan vertrouwen de mensen dat het goed komt, maar niet ieder doel is het waard om voor te strijden.

Waarop Scholte antwoordt:

Dat is waar in algemene zin, maar in dit geval niet. Ik wil een nieuwe kans creëren voor al die arme drommels die hier geen toekomst meer hebben. Zij verdienen iemand die als een richter voor hen uitloopt en de weg wijst.

Van Diggelen heeft van de geschiedenis een goed leesbare roman gemaakt, waarin we Scholte aardig leren kennen. Hij is een teleurgesteld man: van de beweging die op gang kwam met de Afscheiding is minder overgebleven dan hij gehoopt had en hij is veel medestanders in de loop der jaren kwijtgeraakt. Het idee van emigratie wakkert bij Scholte het vuur opnieuw aan.

Dat de emigratie ook een economische oorzaak had, was mij onbekend. Een aantal mensen leefde in armoede of bijna-armoede en er was weinig zorg voor hen. Verhuizen naar Amerika was voor hen een manier om zich staande te kunnen houden. Misschien was dat allemaal al wel bekend, maar ik wist het nog niet.

Amerika werd ook gezien als het land waar nog werkelijke godsdienstvrijheid was en waar de overheid de kerk niet allerlei regels op kon leggen.

Een historische roman lees je aan de ene kant als een geschiedenisboek: je komt erachter wat er in die periode in een deel van Nederland gebeurd is. Ik kwam namen tegen die ik kende of op zijn minst wel eens gehoord had: van de predikanten Kohlbrugge, Brummelkamp en Heldring bijvoorbeeld. Heldring vond overigens dat er niet een nederzetting in Amerika gesticht moest worden, maar in Nederlands-Indië. Er werd zelfs een gesprek gearrangeerd van Scholte en Heldring met minister Baud, maar die zag er geen heil in en hij gaf geen toestemming.

Aan de andere kant lees je het ook als het verhaal over een man met wie je wilt meeleven en die je wilt begrijpen. Dat lukt aardig, al is het wel vooral Scholte die goed uit de verf komt. De personen om hem heen blijven een stuk vlakker. De beschrijving van het gezin is warm, maar wellicht ook een beetje klef en dat de vrouw van Scholte eerst fel tegen de emigratie is, maar zich later schikt is ook niet helemaal goed na te voelen.

Van Diggelen heeft Scholte goed in zijn tijd geplaatst, ook qua opvattingen. Zo vindt hij dat zijn vrouw hem moet volgen; dat heeft ze immers beloofd toen ze met hem trouwde. Zijn aanvankelijk opstandige vrouw lijkt dichter bij onze tijd te staan.

Ook het taalgebruik in de kring waarin Scholte verkeerde, weet Van Diggelen goed te typeren. Er worden ook delen van preken naverteld. Wellicht had de schrijver de tekst daarvan tot zijn beschikking, evenals misschien de tekst van enkele brieven. In ieder geval is het taalgebruik geloofwaardig.

De exodus van Hendrik Peter Scholte moet het niet hebben van de plot: die is met de titel al zo ongeveer gegeven. Erg is dat niet. De periode waarin het verhaal zich afspeelt en de hoofdpersoon zijn intrigerend genoeg.

Ook het vervolg van de geschiedenis, dat buiten dit boek valt, lijkt boeiend. Het stichten van Pella in de staat Iowa, de weigering van Scholte om zich aan te sluiten bij de Dutch Reformed Church en uiteindelijk zijn afzetting lijken stof te bevatten voor een vervolgroman. Wie weet, komt dat er nog van.

Michiel van Diggelen, De exodus van Hendrik Peter Scholte. Uitgeverij IJzer, Utrecht 2018; 400 blz. € 22,50