De laatste ontsnapping (Jan van Mersbergen)

Er zijn boekenkasten te vullen met boeken die over vaders en zonen gaan. Van Karakter tot De aansprekers, van De kleine blonde dood tot Datumloze dagen. Nog niet zo lang geleden schreef ik over Niemand in de stad van Philip Huff, waarin het thema ook nadrukkelijk aanwezig is.

In Naar de overkant van de nacht schreef Jan van Mersbergen over een zoon die nog niet klaar is met zijn vader, de schipper, maar meer vraagt de hoofdpersoon zich af wat hij aanmoet met zijn vriendin en haar kinderen. In De laatste ontsnapping geeft hij het thema meer ruimte. De ik-figuur is de vader van het jongetje Ruben. Verder hebben we te maken Rubens beste vriend, Deedee en diens vader Ivan.

Deedee en Ivan kennen elkaar pas een paar maanden. Als een vrouw zegt: Jullie moeten vader en zoon zijn, antwoordt Ivan dan ook: "Sinds kort wel, ja." Ooit is Ivan het voormalig Joegoslavië ontvlucht en hij treedt op met een Houdini-achtige act. Hij zal die voor het eerst (en het laatst) uitvoeren voor de ogen van zijn zoon, in Zuid-Frankrijk. Dat Ivan weet dat hij vader is, heeft hem veranderd. Als hij op weg is naar zijn laatste optreden bekent hij dat hij nog nooit zo bang geweest is.

Ivan heeft niet alleen een zoon, maar ook een vader, die hij achter gelaten heeft. 'Ik wist wel dat je hem zou smeren' was het laatste wat zijn vader hem toevoegde. Ook zijn jongere broer liet hij achter. Die is soldaat geworden.

Ivan ontsnapt steeds. Hij laat zich niet binden, zegt iemand. Hij loopt overal voor weg, zegt een ander. Maar als je vader bent, kan dat niet meer. Nou ja, de ik-figuur, is ook lang weggelopen voor zijn vaderschap. Welke relatie heeft hij eigenlijk met zijn zoontje? Ook hij moet zich bezinnen. Hij is zijn baan kwijtgeraakt en zijn leven is niet meer zo op orde als dat van de vader van Eefje, de man die van tijd tot genoemd wordt als iemand die stabiel en braaf en betrouwbaar is.

Ook de ik-figuur kan niet langer meer ontsnappen. Hij moet onder ogen zien dat hij weliswaar altijd bij zijn kind is gebleven, maar dat hij wel voor verantwoordelijkheden weggelopen is. In het boek zegt een vrouw (Gigi): 'Als je overal voor wegloopt, ben je altijd vrij'. Maar is het wel zo prettig om vrij te zijn?

Zowel het thema vader/zoon als vrijheid/gebondenheid verkent Van Mersbergen langs verschillende verhaallijnen. De gebeurtenissen zijn in een groot deel van het boek weinig spectaculair. Het verhaal rent niet, maar slentert. Dat geeft niet, want je weet het hele boek lang dat er een ontknoping aankomt; het heet niet voor niets De laatste ontsnapping. Ik had de hele tijd het idee dat die ontknoping misschien niet zo prettig zou zijn.

In het boek hangt een zekere loomheid, gemengd met wat melancholie, weemoed - hoe moet ik het noemen. Misschien is het de onrust die begint te knagen aan het hart van de ik-figuur. Maar ook een zekere dreiging. Als die op een warme zomerdag, waar je al tijdens het lopen in de zon moet denken aan het onweer dat er 's avonds los zal breken.

Van Mersbergen is, net als Ivan, bedreven in 'het rekken van het moment'. Ivan zou, als hij was vastgebonden, zich gemakkelijk in een halve minuut kunnen bevrijden, maar hij weet dat hij het spannend moet maken. Hij moet de illusie wekken dat zijn act kan mislukken. Het publiek moet de adem inhouden en dan moet hij alsnog ontsnappen.

Zo doet Van Mersbergen het ook: je weet dat er een ontknoping komt, waarnaar je verlangt, maar die je ook vreest. Eigenlijk is het een ontknoping in twee etappen. Eerst wil je weten hoe de laatste act van Ivan zal verlopen en later hoe zijn ontsnapping(?) van daarna zal aflopen. Eerlijk gezegd vond ik het slot wat aan de zoete kant, maar dat kan net zo goed aan mij als aan het boek liggen.

Ook Naar de overkant van de nacht ging over het nemen van verantwoordelijkheid, het wel of niet kiezen voor vrijheid. Net als Naar de overkant van de nacht is De laatste ontsnapping helder geschreven. Het boek doet daardoor eenvoudig aan. Dat is een kwaliteit: een schijnbaar eenvoudig verhaal vertellen en dat toch thematisch behoorlijk wat lading meegeven. Van Mersbergen kan dat. Prettig boek, prettige schrijver.