Een onschuldig meisje (Bernlef)

In oktober 2012 overleed de schrijver Bernlef; hij liet een omvangrijk oeuvre na. Hier schreef ik daar indertijd over. Maar bij zijn dood was zijn oeuvre nog niet compleet. Er verschenen nog een roman (Onbewaakt ogenblik) en een verhalenbundel (Wit geld). En nu ligt er alweer een boek van Bernlef in de winkel: Een onschuldig meisje.

In hoeverre Bernlef dit boek als af beschouwde, blijft een beetje gissen, net zoals wat hij ervan gemaakt zou hebben als hij niet geweten had dat hij nog maar weinig tijd had.

Het verhaal speelt zich af rond het jaar 2000, schat ik, afgaande op de popgroep Destiny's Child, waarnaar ergens verwezen wordt. Hoofdpersoon is de jonge onderwijzer Jos Swinkels, die een baan krijgt op een basisschool, in een dorp bij de kust. Hij staat voor een combinatieklas 7/8. Ik vermoed dat Bernlef zich niet zo heel erg heeft verdiept in hoe het er op een basisschool aan toe gaat, maar dat hij vooral geput heeft uit zijn herinneringen. De onderwijzer heeft rustig de tijd om een uur voor te lezen, hij hoeft geen citotoetsen af te nemen, er zijn geen vergaderingen op school.

Dat zorgt ervoor dat je het gevoel krijgt dat je je in een tijd bevindt die verder achter ons ligt dan een jaar of vijftien. Ook andere elementen die het verhaal dichter bij het heden hadden kunnen plaatsen (computers, mobieltjes) heeft Bernlef achterwege gelaten. Ik vind dat niet zo'n probleem, vooral omdat het verhaal goed leest. Bernlef schrijft helder; met weinig middelen weet hij je het verhaal in te zuigen. Al gauw heb je het idee dat je een beeld hebt van de onderwijzer, sommigen van zijn leerlingen, de dorpsgemeenschap.

In de hoogste groep zit een meisje (Lucille) dat een jaar ouder is dan de rest. Ze is intelligent en dwars. Als in het dorp het verhaal gaat dat Jos dit meisje misbruikt heeft, komt hij onder druk te staan. Zelfs als het veronderstelde slachtoffer de beschuldigingen gaat ontkennen, maakt het niet meer uit: in de hoofden van de dorpsbewoners is het al waarheid geworden.

Het gegeven doet denken aan de film Jagten. Ook daar gaat het om een onschuldige onderwijzer, die beschuldigd wordt van seksueel misbruik. De spanningen lopen daarbij zo hoog op dat de beschuldigde zijn leven niet meer zeker is. De film gaat bijna in zijn geheel over die oplopende spanningen, waarbij je je steeds afvraagt wanneer die tot een fatale uitbarsting zullen komen.

Zo spannend maakt Bernlef het niet. De beschuldiging komt ook pas aan de orde als het boek al over de helft is. Had Bernlef een dikker boek in gedachten? Het zou kunnen. Een enkel los draadje hecht hij niet af. Het gaat over ondergoed van Jos en Lucille. Vanwege de plot zal ik er niet meer over zeggen.

De aanloop naar wat ik maar 'de kwestie' zal noemen krijgt de meeste aandacht. We zien hoe de onderwijzer een plaats voor de klas en die in de dorpsgemeenschap verwerft en hoe hij gefascineerd is door de geschiedenis van het plaatsje.

Tegelijkertijd krijgen we een beeld van Lucille, die het moeilijk heeft met haar ouders en later ook met haar vriendinnen. Het is een stoer meisje, dat eigenlijk heel kwetsbaar is. Bernlef  portretteert haar zo, dat we ons ook in haar kunnen inleven.

Als de spanning erg is opgelopen, zijn we bijna door het boek heen. Dat gaat allemaal wel erg snel en misschien ook wel te snel. De omstandigheden waaronder dit boek tot stand is gekomen, zullen daar wel debet aan zijn.

Een onschuldig meisje is dan ook niet een hoogtepunt in het oeuvre van Bernlef. Maar het is wel een boek van een vaardig schrijver, dat zo vlot leest, dat je het idee hebt dat het fluitend geschreven is. Om die indruk te wekken moet Bernlef er hard aan gewerkt hebben. Mooi dat hij ons dit presentje nog kon nalaten.