Afgestoft: De tedere tirannie (Robert Vernooy)

Deze week is het druk met de correctie voor de Staatsexamens en een paar andere afspraken. Dat wil zeggen dat het moeilijk wordt om elke keer een nieuwe recensie te plaatsen. Dat zou eigenlijk wel moeten, want mijn schrijven loopt al enkele weken achter op mijn lezen. Daarom probeer ik toch tot een minimum van drie nieuwe stukjes per week te komen. Als ik dat niet red, moet je het doen met wat ouder werk. 

Deze keer een recensie van De tedere tirannie van Robert Vernooy, ooit gepubliceerd in Dietsche Warande & Belfort, 137e jaargang, nummer 6 (december 1992). In hetzelfde nummer besprak ik ook Zeehond in wormgat van Lucas Hüsgen. 

Robert Vernooy is een interessant schrijver, van wie ik veel gelezen heb. Ik dacht dat ik ook een recensie had geschreven van De tijd van de gesel (1996), maar als dat zo is, kan ik daar niet meer bij. Abonnementhouders van een bibliotheek hebben sinds begin deze maand geen toegang meer tot Literom. 

In het nummer van DW&B staan interessante stukken: gedichten van Christine D'Haen en Hubert van Herreweghen, een interview met Armando door Wam de Moor, een artikel van Rita Ghesquiere over boeken die zich op het grensgebied van jeugdliteratuur en literatuur bevinden en een artikel (alweer door Wam de Moor) over thema's en motieven in het werk van Margriet de Moor. 

In de tijd dat ik het stukje over De tedere tirannie schreef, was het merk Dr. Oetker blijkbaar alleen nog maar bekend van de pudding en niet bijvoorbeeld van de pizza. 

Voor je eigen bestwil

In zijn essaybundel In de contramine ontpopte Robert Vernooy zich als een cultuurcriticus. Ook in zijn nieuwe roman, De tedere tirannie, vinden we die cultuurkritiek terug. Het meest expliciet in de geciteerde fragmenten van het boek Gezondheid als gemeenschapstucht van de (natuurlijk gefingeerde) Dolf Oetker. Ik vermoed dat die naam gewoon een aardigheidje is, een speelse verwijzing naar de pakjes pudding, maar het kan ook zijn dat Vernooy, juist door deze naam te kiezen, de geciteerde fragmenten wil relativeren of ironiseren, dat hij ons duidelijk wil maken: het zijn maar instant-wijsheden. 

Wat Oetker beweert, is op zich helemaal niet zo dwaas. Afwijking bestaat slechts bij de gratie van een norm, zegt hij. Ziekte is in onze cultuur een afwijking, omdat gezondheid de norm is. Zo bezien impliceert een diagnose een moreel oordeel. 

De tedere tirannie opent met een motto van Italo Svevo: 'ziekte is een overtuiging.' Iemand kiest ervoor af te wijken. Want misschien is de meerderheid wel ziek. Dan moet de gezonde minderheid geholpen worden, zegt Oetker. Wat als hulp tot ons komt is eigenlijk een vorm van onderdrukking, een tedere tirannie, die iedere afwijking wil corrigeren. 

Ziekte en gezondheid zijn politieke symptomen, maar als 'een patiënt' 'geholpen' moet worden, zegt men nooit dat hij staatsgevaarlijk is, maar dat hij een gevaar voor zichzelf is. De hulp is dus altijd 'voor je eigen bestwil', maar die bestwil wordt altijd door anderen bepaald. 

Vernooy concretiseert de zorgzame samenleving in de tekening van Camping De Groene Vrede. Hij opent met een paginalange advertentie voor deze camping. Daarin staat onder andere:

Privacy staat bij ons voorop, wat echter niet wil zeggen dat er helemaal geen aandacht aan u wordt besteed. Integendeel! Persoonlijk contact met onze gasten vinden wij net zo belangrijk. Bij ons bent u niet alleen maar een nummer. 

Ook wat betreft de veiligheid heeft De Groene Vrede een streepje voor op de meeste andere campings. Videocamera's waken dag en nacht over uw welzijn, evenals onze discrete ordedienst, die er zorg voor draagt dat uw fijne vakantie niet wordt bedorven door dieven, herrieschoppers of andere ongewenste elementen. Mocht er iets zijn, dan is er altijd iemand in de buurt. 

Dat kan allemaal inderdaad geruststellend zijn, maar het kan ook als heel bedreigend ervaren worden. 

Alles wordt beheerst, alles is geregeld. In het hoogseizoen is er op de camping zelfs 'professionele recreatiebegeleiding'. Ook daarin is de zorg bijna tiranniek geworden:

Nog steeds zijn er mensen die niet meedoen. Ik wil geen namen noemen, maar volgens mij weten we allemaal wie ik bedoel. 

De camping is opgezet en wordt beheerd door Ad, de vader van Jessica. Jessica is iemand die afwijkt. Ze heeft overal 'behoorlijk de balen van' en ze lijdt aan anorexia. Op de camping komt ze in contact met Jasper, die volgens zijn omgeving ook al slecht aangepast is. Hij is gitarist in een band die rioolrock speelt en binnen die band neemt hij het meest extreme standpunt in. Hij vindt dat er geen covers maar eigen nummers gespeeld moeten worden. Ook is hij in de criminaliteit beland en stelen is voor hem dan ook zo ongeveer een gewoonte geworden. 

Uiteindelijk loopt Jessica met Jasper van huis weg. Ze duiken onder in een bunker en proberen daar hun  eigen leventje te leiden. Jessica houdt het niet vol. Ze is moe, doordat ze lichamelijk niet zo sterk is, maar ze is ook moe van het leven. Voor haar hoeft het dan ook niet meer. Ze besluit zelfmoord te plegen (door een grote dosis medicijnen in te nemen) en Jasper doet uit solidariteit met haar mee. 

Jessica overlijdt inderdaad, maar Jasper komt in een coma terecht, waarin hij levend gehouden wordt. 'In een vrije maatschappij moet iedereen ook vrij zijn om te kiezen of, wanneer en waaraan hij of zij kapot wil gaan', had Dolf Oetker al geschreven. Maar Jasper leeft nu eenmaal niet in een vrije maatschappij, hij bevindt zich in een zorgzame samenleving. Jessica merkte al eerder op dat veel mensen domweg niet kunnen accepteren dat sommige verhalen slecht aflopen en dat de hoofdpersoon daar helemaal niet mee zit. Die mensen willen dan per se helpen, natuurlijk voor de eigen bestwil van degene met wie het verkeerd dreigt te gaan. 

Wat Jasper overkomt, is wel wrang. Zijn oma lag namelijk ook al een hele tijd in coma. Ze had uitdrukkelijk te kennen gegeven dat ze 'abgespritzt' wilde worden, maar niemand wilde haar het definitieve spuitje geven. Jasper had al eens met de gedachte gespeeld haar te helpen en de slangen los te rukken. Maar hij had er de kans niet voor gekregen. Nu verkeert hij in dezelfde situatie als zijn oma: levenloos en toch niet dood. 

De tedere tirannie eindigt met de weergave van een televisieprogramma waarin Jessica's vader vertelt over wat er gebeurd is. Ook Dolf Oetker is in de studio. In het hele boek speelt televisie een rol. Alle hoofdstukken op een na beginnen met een televisiebeeld, meestal met ondertiteling. De teksten zijn vaak, meer dan de beelden, van toepassing op het hoofdstuk dat volgt, maar niet altijd. Soms lijken beeld en tekst willekeurig gekozen. Dat doet me denken aan Vernooys vorige roman, De dingen die er niet toe doen, waarin reclameteksten geciteerd en vervormd werden. Soms was dat functioneel, maar soms ook pasten die teksten totaal niet in hun context. Vernooy houdt er nu eenmaal van de lezer te verwarren. 

De televisie heeft voor Vernooy positieve en negatieve kanten. Aan de ene kant kan hij afgeven op de koekeloercultuur en aan de andere kant weet hij, dat hij met de televisie opgegroeid is en dat die dus deel van hem is gaan uitmaken. Ook daarom zal de televisie een prominente plaats hebben in deze roman, zoals in Wraak! van Joost Niemöller het computerspelletje een rol speelde. 

Zoals gezegd, het boek eindigt met een stuk uit een praatprogramma. Door het hele boek heen zijn monologen en dialogen opgenomen, die zo uit een praatprogramma kunnen komen. Maar soms zijn het ook duidelijk fragmenten van gesprekken met bijvoorbeeld een psychotherapeut. Vaak vormen die gesprekken een commentaar achteraf, een reflectie op wat er gebeurd is. Dat betekent dat er wat afstand komt, maar tegelijkertijd wordt de betrokkenheid groter: de lezer krijgt direct te horen wat de figuren bewoog. Het zal Vernooys bedoeling wel zijn ook therapeutische gesprekken te ironiseren. 

Misschien is dat wel een van de sterke kanten van De tedere tirannie. Er wordt iets beweerd, dat wordt geïroniseerd, maar daarbij blijft zowel de ernstige als de ironische kant gehandhaafd. Ook dat zal bij sommige lezers verwarring veroorzaken. Precies wat Vernooy wil.